- autor: Uniwersytet w Mannheim , CC-BY-NC
12 grudnia 1575 roku - Niedoszły wybór cesarza Maksymiliana II na króla Rzeczypospolitej
Po niespodziewanej ucieczce Henryka Walezego szlachta ponownie zebrała się w celu wyboru nowego króla. Tak jak poprzednio, istotnymi pretendentami do korony byli Habsburgowie. Przewodził im sam cesarz Maksymilian II, który był głównym kandydatem - obok swojego syna Ernesta i brata Ferdynanda tyrolskiego. Już 12 stycznia 1575 r. na zjeździe w Wilnie za cesarzem opowiedziała się cała Litwa, a zwłaszcza wszechpotężna rodzina Radziwiłłów. Litwini oczekiwali od potencjalnego władcy rozluźnienia unii lubelskiej oraz powrotu do Wielkiego Księstwa województw kijowskiego, bracławskiego i wołyńskiego. Cesarz przystał na te warunki, wydając w maju specjalny dyplom. Habsburgowie mogli też liczyć na poparcie w Koronie - tu za nimi opowiedzieli się biskup chełmiński Wojciech Staroźrebski, wojewoda sieradzki Albrecht Łaski i wojewoda chełmiński Jan Działyński.
W listopadzie rozpoczęła się elekcja. Pozostałymi kandydatami byli Alfons II, książę Ferrary i Modeny, Jan III Waza, król szwedzki, Iwan IV Groźny, car moskiewski, oraz dwóch "Piastów" - Andrzej Tęczyński, wojewoda bełski, i Jan Kostka, wojewoda sandomierski. Maksymilian zwyciężył w głosowaniu senatorów, zdobywając prawie wszystkie ich głosy. Posłowie koronni byli jednak innego zdania i poparli w znacznej części kandydatury polskie. Wynikiem tej rozbieżności był podział na dwa stronnictwa. Tęczyński i Kostka zrezygnowali jednak z ubiegania się o koronę, dlatego też zwolennicy Habsburgów obwołali Maksymiliana królem Polski.
Wywołało to sprzeciw szlachty koronnej, z rodem Zborowskich i kanclerzem Janem Zamoyskim na czele, którzy doprowadzili do obwołania królem siostry Zygmunta Augusta, Anny Jagiellonki. Równocześnie na jej małżonka obrano przeciwnika Habsburgów, księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego. Książę starał się łagodzić wojenne nastroje szlachty, która zaczęła darzyć go coraz powszechniejszym zaufaniem. Radziwiłłowie wezwali Maksymiliana do przyjazdu do Rzeczypospolitej i sięgnięcia po koronę. Ten jednak zrezygnował i tak Batory stał się wyłącznym królem. Sam cesarz zmarł rok później w wyniku przewlekłej choroby serca.
- autor: Źródło Muzeum Historii Polski, data: 2022-12-12
