- autor: Patryk - Praca własna, CC BY-SA 4.0, źródło: Wikimedia.
21 czerwca 1945 roku - Przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego zostali skazani w Moskwie
Fakt aresztowania przywódców podziemia rozniósł się po całym kraju z niezwykłą szybkością i podziałał jak piorun z jasnego nieba. (...) Wrażenie było tym bardziej silne, że o wstępnych rozmowach wiedziała tylko góra konspiracyjna. Kraj natomiast i masa podziemia dowiedziały się – z radia zagranicznego, z prasy podziemnej i z wieści szeptanych, które rozchodziły się z szybkością błyskawicy – tak porwanie przez Sowietów szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego relacjonował w książce W imieniu Rzeczypospolitej Stefan Korboński, ostatni delegat rządu na kraj.
Członkowie delegacji polskiego podziemia zostali aresztowani przez NKWD 27 marca 1945 roku w podwarszawskim Pruszkowie, do którego przybyli na rozmowy z przedstawicielem dowództwa 1 Frontu Białoruskiego – gen. Iwanowem (pod tym pseudonimem występował gen. NKWD Iwan Sierow). Celem spotkania miało być unormowanie stosunków między Polskim Państwem Podziemnym a władzami ZSRR w nowych warunkach politycznych, po konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie. Niestety, mimo zapewnień o nietykalności, wszystkie osoby wchodzące w skład reprezentacji polskiego podziemia zatrzymano, a następnie potajemnie przetransportowano do moskiewskiego więzienia na Łubiance. Józef Stalin zarzucał Polakom współpracę z III Rzeszą oraz działania wymierzone we władze ZSRR. W przygotowanym akcie oskarżenia Sowieci ponadto akcentowali „nielegalność” Rady Jedności Narodowej i Armii Krajowej, które miały stać za „terrorystycznymi akcjami dywersyjnymi” na tyłach Armii Czerwonej.
Po blisko trzymiesięcznym śledztwie, 21 czerwca 1945 roku Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR w Moskwie pod przewodnictwem gen. Wasilija Ulricha, ogłosiło wyrok w sprawie aresztowanych. Dwunastu spośród szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego zostało skazanych na kary pozbawienia wolności od 4 miesięcy do 10 lat, pozostałych uniewinniono.
Najwyższe wyroki otrzymali: ostatni dowódca Armii Krajowej gen. Leopold Okulicki (10 lat), delegat rządu na kraj w randze wicepremiera Jan Stanisław Jankowski (8 lat) oraz Adam Bień ze Stronnictwa Ludowego „Roch” (5 lat) i Stanisław Jasiukowicz, reprezentujący Stronnictwo Narodowe (5 lat). W listopadzie 1945 roku w odrębnym procesie przed sądem w ZSRR na 5 lat więzienia skazano z kolei Antoniego Pajdaka z Polskiej Partii Socjalistycznej.
Losy polityków sądzonych w tzw. procesie szesnastu były bardzo różne. Leopold Okulicki, Stanisław Jasiukowicz oraz Jan Stanisław Jankowski zmarli podczas odsiadywania wyroków w sowieckich więzieniach. Kazimierz Pużak (przewodniczący Rady Jedności Narodowej) po powrocie do kraju został ponownie aresztowany, a następnie w 1948 roku skazany w procesie przywódców PPS-WRN (prawdopodobnie zamordowano go w 1950 roku w więzieniu w Rawiczu). Cel komunistycznych więzień w Polsce nie uniknęli także Kazimierz Bagiński, Stanisław Mierzwa, Kazimierz Kobylański, Stanisław Michałowski oraz Józef Stemler-Dąbski. Natomiast Antoni Pajdak w latach 70. był jednym z założycieli organizacji tworzących opozycję demokratyczną w PRL: Komitetu Obrony Robotników i Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela.
- autor: Źródło Muzeum Historii Polski, data: 2022-06-21
